آبنما سازۀ زیبایی است که رد پای آن در عالم هنر معماری ایرانی به وفور دیده میشود. این سازه با ایجاد یک چشم‌‌انداز جذاب، همواره روح هر مخاطبی را به تسخیر درآورده و صدای دلنشین آن که ناشی از بالا و پایین شدن آب میباشد، موجب آرامش خاطر شده و برای لحظاتی ذهن افراد را از دغدغه‌‌های بیرونی دور می‌کند.
به همین علت امروزه در بسیاری از مناطق دنیا، آبنما در گونه‌های مختلف قابل فروش و عرضه میباشد. یکی از پرکاربردترین آبنماها، فواره‌هایی هستند که در بیشتر پارک‌ها و مناطق گردشگری از آنها استفاده میشود. این فواره‌‌ها از لحاظ کاربردی و علم زیبایی‌شناسی، یک عنصر بسیار تاثیرگذار در طراحی داخلی یا خارجی می‌باشند.
بررسی جایگاه آب در هنر ناب معماری ایرانی
آب مهم‌ترین عنصر طبیعت است که آن را مایع حیات می‌نامند. آب از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری تمدن بشری بوده و در ایران باستان، آن را نماد پاکی و آگاهی می‌دانستند و در نزد مردم ایران همیشه بسیار محترم و با ارزش بوده است.
آب به علت شفافیت و حس تحرک و هیجانی که منتقل می‌کند، همیشه به عنوان یک مکمل اصلی با فضاهای سبز ترکیب شده و مورد استفادۀ معماران ایرانی قرار گرفته است. این مساله را در عمارت‌ها، باغ‌های ایرانی و حیاط‌های خانههای سنتی و همچنین مجموعه‌های تفریحی به وضوح میتوان مشاهده کرد.
آبنما به عنوان یک سازۀ موثر و جذاب در داخل عمارت‌ها، کوشک‌ها، کاخ‌ها و باغ‌های قدیمی طراحی و ساخته شده است. آب‌هایی که از دهان مجسمه‌های حیوانات بیرون می‌آمده را میتوان به عنوان شکل اولیۀ آبنما در تاریخ در نظر گرفت.
در معماری ایرانی، حوض‌ها با اشکال هندسي مختلف در میان ساختمان خانهها و يا در حیاط و باغ‌ها وجود داشتند که از رایج‌‌ترین انواع آبنما محسوب می‌شدند. آبنماها در خانههای ایرانی با سطحی گسترده ولی عمق کم، علاوه بر افزایش لطافت و زيبايي، موجب افزایش رطوبت و تنظيم شرايط محيطي به ویژه در اقليم‍های گرم و خشک میشوند.
تاریخچۀ آبنما
مستنداتی که از آبنماها موجود است نشان میدهد که تاریخچۀ آن به حدود چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح برمیگردد. ریشۀ اصلی آبنماهای غربی را نیز به کشور یونان نسبت میدهند. اوج شکوفایی آبنماها در معماری و شهرسازی غربی به دوران رنسانس برمیگردد. در آن زمان مجسمه‌‌سازان میدان‌های شهری را با مجسمه‌های آبنما طراحی می‌‌کردند.
شاید براتون جالب باشه مقاله "طراحی روف گاردن" رو هم مطالعه کنید.
پیشرفت علم و صنعت در قرن بیستم موجب شد تا آبنماهای شهری، شکل امروزی را به خود بگیرند و با استفاده از پمپ‌های مخصوص آب را هدایت کرده و بر تغییر میزان فشار آن تسلط پیدا کنند. در سال 1951 اولین آب‌نمای پمپی در دریاچه ژنو واقع در کشور سوییس مورد استفاده قرار گرفت.
با گسترش صنعت و تغییر سبک زندگی مردم، آبنماهای تزئینی وارد زندگی آنها شد و افراد در حیاط خانههای خود یا در طراحی داخلی منازل نیز از آبنماهای گوناگون استفاده کردند. این وسیلۀ تزئینی جدید باعث شد تا افراد بتوانند روح خود را به طبیعت وصل کنند و از آن نهایت لذت را ببرند. البته ساخت این آبنماهای خانگی نیاز به مهارت‌های مهندسی ویژه‌ای داشت و رفته رفته با افزایش تولید آنها در کارگاه‌های صنعتی، آبنماهای تزئینی راه خود را به تمامی مراکز باز کردند و به عنوان یک عنصر زیبا در طراحی‌های شهری و معماری مورد استفاده قرار گرفتند.
تاثیر آبنما بر روحیۀ افراد و جلوۀ آن در محیط
انسانها به صورت طبیعی و ناخودآگاه به آب روان، جذب میشوند. این مجذوب شدن به زیبایی‌‌های پیرامون در سرشت همۀ افراد به صورت غریزی نهادینه شده است. آب نیز تاثیری کاملا مستقیم و عمیق با روحیۀ طبیعت‌دوستی انسان دارد.
متخصصان حوزۀ روان‌شناسی معتقدند که انسانها، آب را به عنوان یک مادۀ آرامش‌بخش در جهان هستی می‌دانند و با دیدن و یا حتی شنیدن صدای آن نیز احساس آرامش می‌کنند. بنابراین وجود آبنما در محیط زندگی انسانها باعث افزایش آرامش و لطافت میشود.
تاثیر آبنما بر کیفیت فضا
از آبنماها میتوان به عنوان یک سازۀ آبی در جهت خنک‌سازی و پایین آوردن دمای محیط استفاده کرد. امروزه با ساخت فواره‌های مختلف، میتوان قطره‌های آب را در هوا معلق ساخت و عملیات خنک‌سازی محیط را به حالت مَه‌پاش انجام داد. در داخل منازل نیز میتوان برای خنک کردن محیط داخلی، از انواع آبنماهای تزئینی کمک گرفت و با افزایش رطوبت نسبی از طربق عملکرد آبنماها، به افزایش طراوت در محیط منازل دست پیدا کرد.
انواع مختلف آبنما
آبنماها از لحاظ کاربرد و شکل ظاهری به انواع مختلفی دسته‌بندی میشوند. در این قسمت شما را با انواع مختلف آبنما آشنا خواهیم کرد.
1. آب‌نمای سنگی
از محبوب‌‌ترین انواع آب‌نمای موجود در بازار، میتوان به آب‌نمای سنگی اشاره کرد. این آبنماها در دو سبک متشکل از سنگ‌‌های مصنوعی و سنگ‌‌های طبیعی ساخته و پرداخته میشوند.
2. آب‌نمای فلزی
آبنماهای فلزی از فلزاتی چون آهن، مس، فولاد، برنز و غیره ساخته میشوند و بیشتر حالت مجسمه دارند. از ضعف‌های این آبنما میتوان به پر هزینه بودن و وزن سنگین آن اشاره کرد. همچنین آبنماهای سنگی با گذر زمان اکسید شده و تغییر رنگ میدهند.
3. آب‌نمای صخره‌ای
این آبنما حس طبیعت را منتقل می‌کند و تداعی کنندۀ جنگل، کوه و دریا میباشد. استفاده از این آبنما در حیاط منازل برای علاقه‌مندان به طبیعت مناسب است.
4. آب‌نمای موزیکال
استفاده از آب‌نمای موزیکال در مراکزی مانند پارک‌ها بر روحیۀ افراد تاثیر قابل توجهی دارد و برای جذب مخاطب گزینۀ مناسبی میباشد.
5. آب‌نمای مجسمه‌ای
این آبنما در سراسر جهان طرفداران خاص خود را دارد و در ابعاد مختلف تولید میشود. در گذشته از این آبنماها در مرکز میدان‌های مهم شهری استفاده شده و رفته رفته به نماد آن شهرها تبدیل شده‌اند.
6. آب‌نمای مدرن
علاقه‌مندان به دنیای مدرن از طرفداران پر و پا قرص این آبنماها هستند. آنها معتقدند زیبایی محض در سادگی است و برای بیان یک مفهوم نیاز به جزئیات نیست و خود اثر به ساده‌ترین شکل گویای آن مفهوم است.
7. آب‌نمای کلاسیک
آبنماهای کلاسیک معمولا به صورت تکی یا گروهی در یک حوض سنگی قرار می‌‌گیرند تا یادآور دوران باستان باشد. سبک رومی و یونانی در این آبنماها طرفداران خاص خود را دارد و میتوان از آنها در محوطه‌های حیاط و یا حتی فضاهای شهری استفاده نمود.
8. آب‌نمای فواره‌ای یا پله‌ای
این آبنماها در جنوب مدیترانه بسیار محبوب هستند. با نصب ال‌ای‌دی‌های مختلف میتوان در نورپردازی این آبنما نهایت هنر را به نمایش گذاشت. این آبنماها حس پویایی، سرزندگی، هیجان و تحرک را به مخاطب القا خواهند کرد.
9. آب‌نمای آبشاری
آبنماهای آبشاری می‌توانند هم در محیط باز و هم در محیط بسته نصب شوند و به افراد حس قرارگیری در طبیعت را تداعی کنند.
10. آب‌نمای استخری
این آبنماها در طرح‌های مختلف در کناره‌های استخر نصب شده و تجربه‌ای فراموش نشدنی از شنا در آن محیط را به ارمغان می‌آورند. سادگی و زیبایی این طرح به دلنشین کردن فضای استخر کمک شایانی می‌کند.
11. آب‌نمای مه‌پاش
این دسته از آبنماها مناسب مراکز خدماتی هستند که در فضای باز خدمات ارائه میدهند. مکان‌هایی مانند رستوران‌ها و کافه‌ها که در فصول گرم با هوای شرجی مواجه هستند، برای آسایش بیشتر مشتریان خود از آب‌نمای مه‌پاش استفاده می‌کنند. این آبنما قطرات آب را به ریزترین حالت ممکن تبدیل کرده و با فشار در هوا پخش می‌کند.
شاید براتون جالب باشه مقاله "آشنایی با انواع سیستم‌های سرمایش فضای باز" رو هم مطالعه کنید.
راهنمای طراحی و ساخت آبنما و شرایط نگهداری از آنها
برای آشنایی بیشتر با شرایط نگهداری از آبنماها و همچنین عدم مواجهه با مشکلات احتمالی در استفاده از آنها به چند نکتۀ کلیدی اشاره می‌‌کنیم.
آبنماها را نباید زیر درختان نصب کرد زیرا درختان به طور معمول محل زندگی پرندگان هستند و فضولات آنها در آب آبنما منجر به آلودگی محیط و بیماری‌های مختلف شده و باعث گرفتگی پمپ‌ها نیز خواهد شد. لازم به ذکر است که باید در مسیرهای ورودی و خروجی شبکۀ آب‌رسانی و پمپ‌ها از درپوش‌های مناسب و محافظ‌های باکیفیت استفاده کرد تا اشیاء خارجی منجر به مسدودی مسیر آب نشوند.
در انتخاب مکان نصب آبنما باید مسیر لوله‌کشی و دسترسی آسان به آن را در نظر گرفت. همچنین در نصب آبنماهای بزرگ و غول‌پیکر، سازۀ فونداسیون یا به اصطلاح پی آن نقش اساسی را بازی خواهد کرد. طراحی فونداسیون باید مقاوم و اصولی باشد تا از هرگونه آسیب احتمالی، سقوط و غیره به دور باشد. در نظر داشته باشید که در تعیین عمق آبنما باید دقت کافی را داشت چرا که عمق زیاد منجر به افزایش هدررفت آب و اسراف خواهد شد. همچنین عمق زیاد باعث میشود در صورت سقوط کودکان به داخل آبنما، صدمه‌های جبران‌ناپذیری وارد شود.
در برخی از مناطق به دلیل وجود آب و هوای سرد باید در فصول پاییز و زمستان آبنماها را خاموش نگه داشت تا از یخ‌زدگی آب در مسیر لوله‌ها جلوگیری شود. همچنین در مناطقی با آب و هوای خشک می‌بایست در نظافت آبنما نهایت دقت را داشت زیرا آب مناطق کویری منجر به ظاهر شدن شوره بر روی سطح سازه‌ها خواهد شد.
سخن پایانی
در این مطلب تلاش کردیم تا شما را با آبنما، تاریخچه و جایگاه آن در معماری ایرانی، تاثیر آن بر کیفیت فضا و روحیۀ افراد و همچنین شرایط نصب و نگهداری آن آشنا کنیم. سپس به معرفی انواع مختلف آبنما پرداختیم و شما را شرایط مختلف آنها آشنا نمودیم.
شما نیز اگر قصد طراحی و نصب آبنما دارید، با توجه به مکان موردنظر خود اقدام به انتخاب یکی از انواع آبنماها بکنید و به محیط زندگی و کار خود لطافت و شادابی ببخشید.
شاید براتون جالب باشه مقاله "آتشدان تأثیرگذار بر زیبایی دکوراسیون داخلی" رو هم مطالعه کنید.
